Мұхтар Әуезов

МҰХТАР ӘУЕЗОВ

Әуезов Мұхтар Омарханұлы (1897, 28 қыркүйек – 1961, 27 маусым) - қазақ әдебиетінің классигі, қоғам қайраткері, филология ғылымының докторы, профессор, Қазақ КСР ҒАның академигі (1946), Қазақ КСРнің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1957).

28 қыркүйекте бұрынғы Семей уезі, Шыңғыс болысындағы Қасқабұлақ деген жерде туып, балалық шағы көшпенді ауылда өтті. Болашақ жазушы ұлы Абай өз шығармаларында сонша терең әрі жанжақты суреттеген сол кездегі қазақ қоғамының сипаты мол, қайшылыққа толы өміртұрмысын көзімен көрді. Семей қаласында медреседе, онан соң бес кластық орыс мектебінде, ал 1915–1919 жж. мұғалімдер семинариясында білім алған. 1917 жылы семинарияда оқып жүрген кезінде халық аңызы бойынша «Еңлік–Кебек» пьесасын жазады. Бұл қазақ ұлттық драмасының қарлығашы еді. Осы пьесасы мен 1921 жылы жазылған «Қорғансыздың күні» атты алғашқы әңгімесі арқылы өзінің жазушылық ерекше дарынын айқын танытты. Сол жылдарда Семейде, Орынборда әр түрлі қызмет істей жүріп, Алаш партиясының көсемдері Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, басқа да белгілі әдебиет, мәдениет қайраткерлерімен жақындасады. «Абай» журналын шығаруға атсалысады. «Оян, қазақ» деп ұран тастаған қозғалыс, олардың демократиялық идеялары Әуезовтің өмірлік мақсатнысанасын белгілеуіне тірек болды. Алашорда қайраткерлері өкімет орындарынан, ресми саясаттан ығыстырыла бастаған соң, 1923 жылдан бастап көркем әдебиет саласына бар күшқуатын жұмсап, өнімді еңбек етуге кіріседі. 1923–1926 жж. «Оқыған азамат», «Қыр суреттері», «Үйлену», «Ескілік көлеңкесінде», «Кінәмшіл бойжеткен», «Қаралы сұлу» әңгімесін жазады.

1923–1928 жж. Ленинград университетінде оқып, тіл мен әдебиет факультетін бітіреді. Одан кейін Ташкентте Ортаазия мемлекеттік университетінің аспирантурасында шығыс фольклоры бойынша маманданды. Ленинградта (қазіргі СанктПетербург) оқыған соңғы жылында екі тамаша повесть жазған: «ҚарашҚараш» пен «Көксерек».

Саяси қызметтен бас тартып, бірыңғай зерттеуге ойысқан кезде, ол әдебиетшіге де сол саясаттың шырмауынан шығу қиын екенін ұға білді. Ондаған жылдар бойы оған ұлтшылдық, байшылдық идеяларды жақтаушы деген кінә тағылып келді. Қудалау көріп, 1930–1932 жж. қамауда болды, тұтқыннан құтылу мақсатымен ашық хат жазды.

Әуезовтің тарихи тақырыпқа баруының тамыры тереңде жатыр. Тұңғыш көркем туындысы «ЕңлікКебек», онан кейін «Хан Кене» мен «Қилы заман», «АйманШолпан», «Қарақыпшақ Қобыланды» драмалары да осыны аңғартады. Бұлардың кейбіреуі ел арасында кең тараған, бұрыннан белгілі сюжетке құрылса, «Хан Кене», «Қилы заман» тарихта болған нақтылы оқиғаларды арқау еткен.

Әуезов 20жылдардың өзінде проза мен драматургияда келелі туындылар беріп, қазақ әдебиетінің классигіне айналды. Отызыншы жылдары бір топ әңгіме («Қасеннің құбылыстары», «Іздер», «Шатқалаң», «Құм мен Асқар», «Бүркітші»), пьесалар («Айман–Шолпан», «Тас түлек», «Шекарада», «Түнгі сарын») жазады.

30жылдарда Абай мұрасына әр қилы баға беріліп, онан кейін де қымқиғаш пікірлер айтылып жүргенде, Абайды тереңдеп, кеңінен тануды өзіне өмірлік мақсат ету ол кезде біліктілік, даналық қана емес, үлкен ерлік те болғаны хақ. Кесек, кең тынысты, сан миллион оқырмандардың жүрегіне жол табатын көркем шығарма арқылы Абайды әлемге әйгілеу үшін Әуезов қандай қажет болса, Әуезовтің дүние жүзі мәдениетінің биігіне көтерілуіне Абай мұрасы, Абайдың өнерпаздық, ойшылдық дәстүріндей үлкен тірек сондай қажет еді.

1936 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінде «Татьянаның қырдағы әні» дейтін прозалық үзінді жарияланды. Бұл – болашақ романның бір тарауы еді. Осыдан соң, 1940 жылы, Л.Соболевпен бірлесіп «Абай» трагедиясын жазды.

Мұхтар Омарханұлы 15 жыл бой «Абай жолы» атты өзінің 4 томдық даңқты тарихи романэпопеясын жазды. Мұның «Абай» аталған бірінші кітабы 1942 жылы, екіншісі 1947 жылы жарық көрді. Орыс тіліне аударылған. «Абай» романының екі кітабы 1949 жылы 1дәрежелі КСРО Мемлекеттік сыйлығын алды. Төрт кітаппен біткен эпопея 1959 жылы Лениндік сыйлыққа ие болды. «Абай жолы» 30 тілге аударылып, дүйім дүние оқырманынан өте жоғары баға алды.

Көркем тәржіме жұмысына белсене атсалысып, И.Тургеневтің «Дворян ұясын» аударды, КСРО жазушыларының ІІ съезінде көркем аударма туралы арнаулы баяндама жасасты.

Үлкен ғалым, педагог Әуезов қазақ әдебиеті тарихын зерттеу, әдебиет кадрларын даярлау жөнінде шексіз көп еңбек сіңірді. Абайтану ғылымының негізін салды, көп томды «Қазақ әдебиеті тарихының» қазақ фольклорына арналған томының (1960) негізгі авторы және редакторы болды. Қырғыздың «Манас» эпосы туралы монография жазды.

КСРО Жазушылар одағы Президиумының, Бейбітшілікті қорғау кеңесі комитетінің, Лениндік сыйлықтар жөніндегі комиссияның мүшесі, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі, Қазақ мемлекеттік университетінің көп жылдар бойы профессоры болған Әуезов 4–5сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты ретінде де зор қоғамдық міндет атқарды.

«Абай жолы» эпопеясынан кейін дәуір шындығын суреттейтін кең ауқымды жаңа эпопея жазуға кіріскен еді. Соның «Өскен өркен» атты 1кітабының нұсқасын салып кетті. Ол 1962 жылы жарияланды.

Әдеби еңбегі үшін жазушы 1957 жылы Ленин орденімен марапатталды. 1961 жылы 27 маусымда қайтыс болғаннан кейін, республика үкіметінің қаулысымен Қазақ КСР ҒА Әдебиет және өнер институтына, Қазақтың мемлекеттік академиялық драма театрына Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің есімі берілді. Жазушының әдебимемориалдық музейі ашылды, Алматы қаласының бір ауданы, бірқатар мектептер, көшелер қаламгер есімімен аталады. Туғанына 100 жыл толуына орай мерекесі ЮНЕСКО шешімімен дүниежүзілік деңгейде аталып өтті. Шығармалар жинағының 50 томының 36 томы жарық көрді (1998–2008).

Шығармалары: Шығармаларының 12 томдық жинағы. 1–12т., А., «Жазушы», 1967–1969; Путь Абая. Библиотека всемирной литературы, сер. 3, т. (135), М., 1971; Шығармаларының 20 томдық толық жинағы. А., «Жазушы», 1979–1986.

Мухтар Ауэзов

Ауэзов Мухтар Омархан-улы - писатель, известный во многих странах. Ауэзов родился 28 сентября 1897 года в Чингизской волости Семейского уезда (ныне Абаевский район, Семипалатинская область). Умер в 1961 году. Семья Ауэзовых находилась в родстве с семьей Абая Кунанбаева, дед Мухтара Ауез был другом и почитателем творчества Абая. Образование Мухтар Ауэзов получил в русской школе, учительской семинарии, на филологическом факультете Ленинградского (Санкт-Петербургского) университета, в аспирантуре Среднеазиатского университета.

Первым и самым ранним произведением Ауэзова была пьеса "Енлик-Кебек", основанная на народном предании о трагической судьбе двух молодых людей, осмелившихся поставить свои чувства выше родовых распрей. Сюжет аналогичен истории о вражде семей Монтекки и Капулетти в пьесе Шекспира "Ромео и Джульетта". Пьеса "Енлик - Кебек" впервые была поставлена в юрте жены Абая Айгерим и с тех пор не сходит с казахской сцены.

Плодотворность творчества Ауэзова выразилась в создании им большого количества рассказов, повестей, пьес, многие из которых экранизированы и широко вошли в театральный репертуар.

Завершение творческие изыскания Ауэзова нашли в романе-эпопее "Путь Абая", состоящем из четырех книг. В произведении отображен путь становления личности Абая в тесной взаимосвязи с судьбой казахского народа, показанной во всей ее многогранности и глубине.

Первая книга - это юность будущего поэта, открывающая   социальные противоречия и пробуждающая в нем поэтическое дарование, стремление служить песней свободе и справедливости - источникам истинной красоты.

Вторая книга рисует рост общественного сознания Абая и развитие его поэтического таланта. Уже во второй книге романа проявляется вливающийся в симфонию казахской народной жизни мотив взаимоотношений с другими нациями бывшей царской империи, прежде всего с русскими.

Третья книга изображает уже зрелого поэта-борца, широкое позитивное влияние которого на народ определяется не возложенной на него административной властью и высоким социальным положением, а непререкаемым нравственным авторитетом. Книга носит в себе элементы назидательства, традиционного для восточной литературы вообще и для казахской в частности. Абай выступает здесь как наставник молодежи обновляющейся степи.

В четвертой книге, особой по содержанию и стилю, Абай-философ и гражданин, уже переживший немало разочарований и потерь, но сохранивший свои просветительские идеалы, верность делу народного процветания и непреклонность борца. Трагически заканчивается жизненный путь Абая, потерявшего  последнего из любимых сыновей Магаша, которого мыслил продолжателем своего дела. Сраженный горем и тяжелым недугом Абай умирает, с тоской размышляя об участи одинокого дерева, сраженного бурей и гибнущего в неведении, дадут ли его рассеянные по миру семена благодатные всходы.

Ауэзов как ученый, выдающийся абаевед, показал в своих исследованиях, что восточное начало, в частности и в особенности, исламское, характерно для творчества Абая на всем протяжении его жизни. Одно из последних стихотворений, написанное в 1902 году, так и называется "Алланын озi де рас, созi де рас", т. е. "Бог - сама правда и слово его правдиво". Не только в ранние годы, но и в зрелый период Абая вдохновлялся суфийскими мотивами.

" Для Абая - пишет Мухтар Ауэзов, передавая смысл ряда стихов, - любовь предначертана судьбой, она, смыв человеческую душу, очищает ее. Тело твое терпит муки, тяжкие испытания. Через это очищается твоя душа. Здесь ясно, без прикрас видим суфийскую философию любви о том, что очищенной душой (человек) познает бога, своего создателя" (Неопубликованные материалы по абаеведению, Алма-Ата, 1988, с. 60).

В первоначальном варианте романа М.Ауэзова "Акындар агасы" (1949 г.) содержится фрагмент беседы некоего генерала Лоссовского с Абаем. Генерал из суждений Абая о религиозности казахов сделал для себя в уме вывод: казахи (и сам Абай в том числе) безрелигиозны. Отсюда у него возник замысел сделать из Абая помощника в деле христианизации казахов. Абай уловил тайный ход мыслей собеседника. До сего дня, ответил Абай генералу, я не был ни ученым теологом, ни проповедником. Даже нельзя сказать, что я, Абай, являюсь чрезмерно ревностным мусульманином, как, кстати, и казахский народ в целом. В муллы я бы не сгодился. Удивляюсь, как Вы, генерал, могли додуматься до мысли, что из меня можно сделать хорошего попа. Вообще-то я думаю, что путь к лучшему у народа не лежит через изменение религии. Это тем более так, что несмотря на отсутствие фанатизма, казах в душе полагает себе истинным мусульманином. В конце этого фрагмента, переданного нами свободно, М.Ауэзов замечает: "генералу не удалось выиграть диалог ".

Творческое наследие М.Ауэзова исключительно многообразно и велико. Помимо художественных произведений оно включает в себя многочисленные очерки, публистические статьи, научные исследования.

Ауэзов - первый собиратель, составитель и редактор послереволюционных изданий произведений Абая Кунанбаева, его первый научный биограф и исследователь творчества великого казахского поэта и мыслителя.

Примечательно обращение молодого Ауэзова-ученого к "Манасу", выдающемуся памятнику киргизского фольклора. С 30-х годов Ауэзов выступает не только как литературовед, но и как художественный критик, озабоченный тем, чтобы вклад каждой национальной литературы в сокровищницу искусства был полноценным. Он высоко оценивает в этом смысле творчество Самеда Вургуна и Мусы Джалиля.

Прежде чем начать роман "Путь Абая", Ауэзов занялся биографией и творчеством поэта. Собирание материалов об Абае имело свои любопытные особенности, незнакомые большинству авторов исторических романов. Дело в том, что о жизни, внешности, работе и характере Абая не было никаких печатных и письменных данных - ни личного архива, ни дневников, ни писем, ни мемуаров, ни даже обыкновенных зафиксированных на бумаге воспоминаний о поэте. Все его биографические данные, положенные в основу сюжета романа, Ауэзову пришлось собирать долгое время путем устного опроса знавших Абая людей. Большинство этих людей, естественно, были уже стариками, в памяти их потускнели дни и образы минувших дней, разговоры и события. Беседовал Ауэзов с учеником Абая Кокпаем - единственным из близких друзей поэта, дожившим вплоть до наших дней. Скончался Кокпай в 1927 году и, будучи моложе Абая на шестнадцать лет, он ничего не мог поведать о юности поэта. Он хорошо помнил и Кунанбая. В те же годы молодой Ауэзов видел и постаревшую Дильду, первую жену Абая. Много драгоценных подробностей рассказывала об Абае глубоко преданная его памяти Айгерим, пережившая мужа на десять с лишним лет.

Ауез, друг Абая Кунанбаева и искренний почитатель его таланта, заказал мулле переписать его стихи в одну книгу и обучал своих внуков грамоте путем чтения творений любимого поэта, надеясь внушить любовь и почтение к его творчеству. Если Абай вошел в сознание казахского народа как выразитель его сокровенных дум и надежд, творец современной казахской письменной художественной литературы, то Ауэзов выразил то отношение к наследию Абая, на котором воспитывалась вся передовая мыслящая интеллигенция начала XX века в лице Байтурсынова, Букейханова, Дулатова, Аймауытова, Жумабаева и которое с новой силой возродилось с обретением казахской нацией независимости.